اركان اربعه ،كيفيات اربعه و امزاج نه گانه
جهان هستي از چهار ركن آب ،آتش ، باد و خاك تشكيل يافته است كه
هر ركن كيفيت مختص خود را دارا مي باشد كه عبارتند از:
رطوبت ، حرارت ، برودت و يبوست ؛
كه نوع ، مقدار و كيفيت امتزاج و تركيب اين چهار ركن و چهار كيفيت ،نه مزاج را ايجاد مي كند. چهار مزاج منفرد شامل:
گرمي، سردي، خشكي و تري و
چهار مزاج مركب شامل:
گرم و تر،گرم و خشك، سرد مردم به علت اختلاف ساختمان بدني و رواني داراي طبايع و مزاجهاي مختلف می باشند كه فطرتاً اين طبايع و مزاجها داراي اعتدال هستند.
هر گونه عدم تعادل بين اين طبايع و مزاجها باعث ايجاد بيماري مي شود. انواع خوردني ها و نوشيدني ها ، محيط زندگي، اخلاق و رفتار، تمايلات ، افكار و انديشه ، همگي در حفظ این تعادل و يا به هم خوردن اين تعادل نقش مهمي را ايفا مي نمايند. عدم تعادلي كه بيشتر از عواملي چون اخلاق و رفتار، تمايلات ، افكار و انديشه ايجاد شود عمدتاًبيماري هاي رواني را ايجاد مي كند .
كشكآب
مواد غذايي خورده شده توسط انسان در اثر مواد مترشحه از دهان، معده، روده‌ها، كبد و لوزالمعده دچار تغييرات و استحالاتي شده و ماده اي را تشکیل می دهد كه به آن كشكآب مي گويند.
كشكاب از راه روده‌ها جذب و به وسيله عروق به كبد مي‌رود.
خلط
كبد در اثر اعمال طبيعي خود آن را حل و فصل نموده و چهار شكل متفاوت در مي‌آورد؛
كه هر كدام را خلط و مجموع آنها را اخلاط مي گويند كه هر يك ازاين اخلاط به نوبه خود وظايفي در بدن دارند؛
خلط در لغت به معنی آمیزه ، یعنی چیزی است که با چیز دیگر آمیخته باشد
در علم "دانستنیهای مفید طبی و درمانی طب منظور از اخلاط، خلطهای چهارگانه یعنی صفرا، سودا، بلغم و "خون و تمام بیماریهای خون :
غلظت ، فشار و قند خون و ..."خون است که اگر باندازه طبیعی و متناسب با یکدیگرباشند لازم و مفید و الاّ مضرند.
خلط اول كه مانند گِل كدر، تار و سنگين است سودا ناميده مي‌شود.:
سودا طبعي سرد و خشك دارد. افزايش سودا در بدن لاغري، تيرگي رنگ پوست (متمايل به سياهي)، غلظت خون، سوزش معده، اشتهاي كاذب و فزوني فكر و خيال را به همراه دارد. و روياهاي شخص در خواب توام با وحشت و تاريكي است.
خلط دوم، بلغم نام دارد، :
ماده لزج سفيد رنگي است كه نسبتا سبك‌تر بوده و روي سودا قرار مي‌گيرد.
افزايش بلغم موجب سپيدي، نرمي و سستي پوست، ضعف گوارش، آروغ ترش، خواب بسيار، كندي حواس، ريزش لعاب دهان و آب بيني رقيق و غير سوزان مي‌شود. شخص در خواب و رويا باران، برف و آب مي‌بيند. قدما طبيعت چنين فردي را سرد و تر مي‌دانستند.
خلط سوم ماده قرمز رنگي است كه خون ناميده مي‌شود.
خون بدون هيچ‌ تغييري و بلاواسطه صرف تغذيه بدن مي‌شود. چنانچه اندازه اين خلط در بدن بيش از حد طبيعي باشد، رنگ بدن به سرخي گراييده و شخص احساس مي‌كند زبانش سنگين‌تر شده است، سستي و كاهلي اعضا، دهان‌دره و خميازه، كندي حواس، بروز برخي جوش‌ها در بدن، گاهي خون‌ريزي لثه‌ها و بيني از عوارض افزايش خلط خون در بدن است. در اين حالت روياهاي شخص سرخ و خونين است و طبيعت بيمار گرم و تر می باشد .
خلط چهارم ماده زرد رنگي است كه از ديگر خلط‌ها سبكتر بوده و صفرا نام دارد.
اگر صفرا در بدن از حد خود تجاوز كند رنگ بدن و چشم‌ها به زردي گراييده، بيني خشك و زبان زبر و خشك مي‌شود.
تشنگي، تهوع، قي، سوزش معده و بي‌ميلي به غذا از ساير عوارض افزايش خلط صفرا در بدن است.
خواب شخص نيز با مناظري از گرما و آتش توام است. در چنين حالتي طبيعت بيمار گرم و خشك است.
صفرا را زرداب ، خون را دم ، بلغم را خون سفيد و سودا را زرداب سوخته نيزمي گويند .
صفرا طبعي گرم و خشك چون آتش دارد و خون طبعي گرم و تر چون هوا و بلغم طبعي سرد و تر چون آب دارد و سودا طبعي سرد و خشك چون خاك .